Degrowth in onze consumptiemaatschappij

Misschien ben je je wel bewust van de nefaste gevolgen die overconsumptie en greenwashing -bedrijven die zich ethischer voorstellen dan ze daadwerkelijk zijn – hebben op zowel mens als planeet. Toch kan je ook als bewuste consument door deze praktijken worden verleid. Met zijn slimme marketingtrucs die onze gelukshormonen activeren, beïnvloedt de consumptiemaatschappij ons elke dag. Daardoor balanceer je constant tussen enerzijds ecologische en sociaal-rechtvaardige principes en anderzijds het kapitalistisch systeem, dat niet volgens deze principes is georganiseerd.

Terwijl degrowth vooral een macro-economisch concept is, legt Ferrante ook linken met dagelijkse praktijken, zoals alledaagse consumptie. In haar zoektocht naar alternatieve manieren van consumeren of non-consumeren leek degrowth haar een geschikt kader. Haar thesis gaat dieper in op de vraag: ‘hoe implementeren consumenten, die de degrowth theorie kennen, deze principes in hun (non-)consumptiepatronen?’ Aan de hand van getuigenissen van elf personen ging ze op zoek naar een antwoord.

Via haar onderzoek wou ze dus achterhalen hoe mensen hun consumptiepatronen aanpassen aan een degrowth kader. Natuurlijk, in een samenleving die niet volgens deze degrowth-principes is georganiseerd, moet je verdergaan dan louter verschillende manieren van (non-)consumeren te bespreken. Proberen om degrowth-principes na te streven terwijl je in een kapitalistisch systeem leeft dat gebaseerd is op economische groei, brengt immers veel spanningen en uitdagingen met zich mee. Hoe gaan mensen hiermee om?

Een ander belangrijk aspect is identiteitsvorming en het herdenken van de rol van de consument. In een consumptiemaatschappij is consumptie een belangrijk onderdeel van ons imago of onze identiteit. Wat betekent het dan om iemand te zijn die zich hiertegen wil verzetten?

Kortom, Ferrante onthult wat het betekent om degrowth-principes na te streven in (non-)consumptiepatronen, terwijl ze rekening houdt met ons kapitalistische systeem dat geen degrowth kader ondersteunt, integendeel.

Maar wat is degrowth?

Degrowth is gebaseerd op de idee dat oneindige groei niet mogelijk is op een fysiek eindige planeet. Volgens deze theorie kunnen duurzaamheid en eindeloze groei dus onmogelijk samengaan.

Om dit kernargument te begrijpen, moeten we natuurlijk eerst definiëren wat we bedoelen met ‘groei’.  In de context van kapitalistische landen verwijst groei naar economische groei, gemeten aan de hand van het BBP. Deze economische groei is de belangrijkste maatstaf geworden om het ‘succes’ of de ontwikkeling van een land te bepalen.

De absurditeit ligt in het feit dat wat bedoeld is om te groeien, willekeurig blijft. In die zin draagt een toename van het aantal verkeersongevallen, kankerpatiënten, zwaarlijvige personen, ecologische rampen of oorlogen allemaal bij tot economische groei via de consumptie van verzekeringen, medische producten en diensten, schoonmaakmiddelen, wapens enzovoort.

In een kapitalistische maatschappij gaan we ervan uit dat wanneer de economie groeit, ons welzijn stijgt. Dat is natuurlijk niet noodzakelijk het geval. We lijken ons welzijn naar de hand van de economie te zetten, terwijl we eigenlijk ook het omgekeerde kunnen doen. Economische groei heeft ons uiteraard – in zekere mate – vooruitgang gebracht. Als we echter blijven groeien, zullen we hoe dan ook op planetaire en menselijke grenzen botsen. Met de uitputting van natuurlijke grondstoffen, de vernietiging van ecosystemen en de klimaatverandering, maar ook met een stijgend aantal burn-outs, langdurig zieken en praktijken van uitbuiting, lijken die grenzen al sneller bereikt dan verhoopt.

Consumptie is een essentieel onderdeel van dit kapitalistische systeem. Om economisch te blijven groeien, moeten we meer produceren en consumeren. Door de uitdagingen van vandaag, zoals bevolkingsgroei, uitputting van natuurlijke grondstoffen en de klimaatverandering, zijn we gedwongen om ‘groei’ en ‘ontwikkeling’ te herdefiniëren. Dit is waar degrowth in het verhaal komt.

Degrowth stelt ons begrip van groei en vooruitgang in vraag en stuurt aan op een alternatief. Wat als we economische groei, of het BBP, loslaten als maatstaf voor een goed leven?

Het doel is niet om een negatief of krimpend BBP te bekomen binnen een systeem dat steunt op groei. Een krimpend BBP is enkel een gevolg van een transitie naar een systeem dat niet meer op economische groei is gebaseerd, maar op algemeen welzijn en ecologische duurzaamheid. Anders gezegd, wat er gebeurt met het BBP is van weinig belang, aangezien het binnen een degrowth kader niet meer de maatstaf is voor algemeen welzijn.

Overmatige productie en consumptie kunnen dan plaatsmaken voor dingen die er echt toe doen in het leven, zoals algemene zorg en welzijn voor iedereen. Degrowth stelt dus geen afname van de kwaliteit van leven voor, maar wel een andere opvatting ervan, een waarin economische groei niet meer centraal staat en zelfs niet meer noodzakelijk is.

Eenmaal begonnen, kan je niet meer stoppen

Eenmaal je degrowth-principes toepast in je dagelijkse leven, is het moeilijk om ermee te stoppen of om ze niet uit te breiden naar andere aspecten van je leven. Belangrijk om te weten, is dat niemand in staat is om al zijn gewoontes in één keer om te gooien. Het implementeren van degrowth-principes en het vinden van alternatieve consumptiepatronen is een proces dat stap voor stap gaat.

Maar eens je beseft welke problemen onze westerse consumptiegewoontes veroorzaken, is het moeilijk om daarna onwetend of onverschillig te blijven. Met andere woorden, je kunt je sociaalecologische bewustzijn niet uitschakelen.

De prioriteit van alle respondenten ligt bij zo ecologisch en sociaalrechtvaardig mogelijke consumptiepatronen. Dit betekent vooral minder consumeren, aangezien het grootste aanbod op de markt niet op deze principes is gebaseerd.

Minder consumeren houdt in dat je leert om meer tevreden te zijn met wat je hebt. Het heeft ook te maken met het niet meer koppelen van je identiteit of imago aan consumptie. In een systeem dat je constant aanspoort om meer te consumeren, is dit natuurlijk niet vanzelfsprekend.

Vermits het niet mogelijk is om helemaal niets meer te consumeren, zoeken respondenten, naast het non-consumeren, verder naar alternatieven. Denk maar aan het zelf maken of herstellen van dingen; tweedehands, lokaal en seizoensgebonden kopen; verpakkingsvrije producten kopen; gebruik maken van deelplatformen; deel uitmaken van een coöperatie in plaats van verbonden te zijn aan grote, non-transparante bedrijven; letten op duurzaamheidslabels; waakzaam zijn voor praktijken van greenwashing enzovoort.

Je consumptiepatronen omgooien, gebeurt ook niet automatisch. De meeste van onze aankopen zijn ingebakken in onze gewoontes, terwijl slechts enkele aankopen bewuster gebeuren. Deze gewoonte-aankopen, waar we niet eens meer over nadenken, zijn dus de moeilijkste om aan te passen. Je moet namelijk dat eerste besef hebben van een aankoop, vooraleer je je gewoontes kan deprogrammeren en nieuwe kan aanleren.

Eens geslaagd, word je geconfronteerd met de grenzen van onze samenleving, die nog steeds een kapitalistisch systeem is.

Systeemverandering

Ons kapitalistische systeem wil de economie laten groeien, tegen eender welke ecologische of sociale prijs. Daarom is het makkelijker om te consumeren op een manier die alleen onze kapitalistische economie ten goede komt, maar niet onze ecologische en sociale omgeving. Wanneer je hier tegenin wilt gaan en degrowth-principes wilt nastreven, krijg je dus te maken met allerlei spanningen en uitdagingen. Noodgedwongen moet je veel inconsistenties in je dagelijkse consumptiepraktijken accepteren.

Bovendien kenmerkt ons kapitalistische systeem zich door ongelijkheid en uitbuiting. Wie in armoede leeft of wordt uitgebuit, kan moeilijk de kracht vinden om zich te verzetten tegen dit systeem. Met andere woorden, weerstand bieden om degrowth na te streven, is weggelegd voor een bevoorrechte groep.

Het is duidelijk dat een structurele verandering richting degrowth nog ver weg is. Een beleid om degrowth in de praktijk te brengen, ontbreekt en een dogmatisch geloof in economische groei blijft aan. Bottom-up initiatieven en activisme zijn daardoor nodig om een nieuwe beweging op te bouwen en de transitie in de goede richting te duwen. Een echte systeemverandering kunnen we enkel bereiken met zowel collectieve actie als een structureel beleid dat dit ondersteunt.

Volgens de respondenten moeten we op tijd klaarstaan ​​met nieuwe ideeën. We moeten andere, meer veerkrachtige systemen bedenken, die niet volledig afhankelijk zijn van een kapitalistische consumptiemaatschappij en meer gebaseerd zijn op delen, gemeenschapsvorming, duurzame productie, korte ketens, welzijn en gezondheid en ga zo maar door.

Systeemverandering is natuurlijk onmogelijk zonder een sterk beleid. Om degrowth mogelijk te maken en andere vormen van (non-)consumeren te stimuleren, kunnen en zouden er op beleidsniveau ook zaken moeten veranderen.

Beeld je in wat een impact het zou hebben als beleidsmakers beslissingen zouden durven nemen zoals reclame verbieden op publieke plaatsen; een basis- en maximuminkomen vastleggen samen met een kortere werkweek; het belasten van de grootste vervuilers in plaats van deze verder te subsidiëren; het verplichten om producten herstelbaar te maken in plaats van een ingebouwde veroudering toe te laten; geld als een publieke hulpbron organiseren in plaats van iets wat beheerd wordt door private banken, alweer gebaseerd op economische groei en ga zo maar door.

We kunnen de economische sfeer dus niet los zien van de politieke sfeer. Veel respondenten wezen erop dat we op andere manieren actief moeten zijn dan enkel als ‘consument’ om echte verandering te stimuleren.

Een nieuwe identiteit?

Geen van de respondenten wil louter als een ‘consument’ worden beschouwd. De meeste respondenten waren het erover eens dat je verschillende rollen kan opnemen terwijl je degrowth-principes nastreeft. Ferrante identificeerde er vijf:

De burger. Veel respondenten benadrukken dat zij niet alleen passieve consumenten zijn, maar actieve burgers met (morele) plichten of verplichtingen, ook in relatie tot hun consumptiegedrag. Burger zijn betekent ook autoriteiten ter verantwoording roepen. Dit verantwoordelijkheidsgevoel komt voort uit het kijken naar de samenleving, niet vanuit een individualistisch oogpunt, maar als een collectieve ‘constructie’. In die zin betekent burger zijn dat je jezelf herkent als onderdeel van een collectieve samenleving waarin je actief bent en samenwerkt.

De onderzoeker. Een tweede rol die we kunnen opnemen, is die van onderzoeker of eeuwige leerling om meer te leren over ecologische en sociale kwesties, over de degrowth-theorie en om echte ethische en duurzame bedrijven of diensten te onderscheiden van de greenwashed versies. De onderzoeker is natuurlijk ook gelinkt aan de rol van de verantwoordelijke burger, aangezien respondenten de verantwoordelijkheid voelen om continu bij te leren en zich te informeren.

De woordvoerder & het rolmodel. Een derde en belangrijke rol die we kunnen opnemen, is een woordvoerder zijn voor een degrowth manier van leven of een rolmodel zijn voor anderen. Op deze manier kan je mensen bewuster maken van hun consumptiepatronen. Dit kan op twee manieren, namelijk door er met anderen over te praten en vocaal te zijn, of door te laten zien hoe het anders kan en zelf een voorbeeld te zijn. Dit laatste was volgens de respondenten het meest succesvol. Echter, een voorbeeld zijn is niet eenvoudig. Men gaat er al snel vanuit dat je degrowth op een perfecte manier moet ‘beoefenen’ om anderen meer bewust te maken. Zoals eerder uitgelegd, is dit zo goed als onmogelijk in een kapitalistische samenleving, die dit op allerlei manieren tegengaat.

De ondernemer. Om een alternatief uit te bouwen voor een uitbuitend en verwoestend kapitalistisch systeem kunnen we ook zelf aan de slag gaan als ondernemer. Doordat onze samenleving degrowth niet ondersteunt, botsen we immers vaak op de grenzen van het bestaande systeem. Zelf proberen deze grenzen te verleggen, is dus iets waar we actief aan kunnen werken.

Ondernemen op een niet-traditionele manier doe je vanuit een ethisch perspectief, gericht op doelmaximalisatie in plaats van winst- of groeimaximalisatie. De respondenten gaven een aantal voorbeelden: een (lokaal) autodeelsysteem uitbouwen, een buurtcafé opstarten waar mensen samen koken met voedsel dat anders in de vuilnisbak belandt en campagnes rond meer plantaardig eten opzetten.

De activist. Het volstaat niet om enkel op individueel niveau te strijden voor verandering als rolmodel of ondernemer, wanneer overheden, instellingen en grote bedrijven niet ter verantwoording worden geroepen. De rol van activist is daarom cruciaal. Als activist neem je een collectieve verantwoordelijkheid op en draag je een boodschap uit naar beleidsmakers en autoriteiten.

Hieruit blijkt dat een verschuiving plaatsvindt van de conventionele identiteiten van ‘werknemer-consument’ in een kapitalistisch systeem naar een veelzijdige burger met verschillende rollen en verantwoordelijkheden in een degrowth kader. Toch blijft er een spanningsveld aanwezig, omdat we nog steeds in een kapitalistische groeimaatschappij leven. Daardoor moeten we voortdurend balanceren tussen deze verschillende rollen of identiteiten.

Onvermijdelijke koers

In onze strijd voor een degrowth samenleving stuiten we nog steeds op veel weerstand, niet alleen van het dominante, kapitalistische systeem, maar ook van andere mensen om ons heen. Degrowth is nog een relatief onbekend concept, dat voor velen radicaal klinkt en vaak slecht wordt begrepen.

Dit weerhoudt ons er niet van om verschillende rollen op te nemen bij het nastreven van degrowth en op deze manier onze consumptiemaatschappij in vraag te stellen en op zoek te gaan naar alternatieven. Ferrante gelooft, net als de respondenten, dat het een koers is die we uiteindelijk zullen moeten volgen. Of we nu ernstige crisissen moeten doorstaan of niet om dit te beseffen, op deze manier kunnen we niet doorgaan.

Laat dit dus ook een boodschap zijn aan onze beleidsmakers. Zowel op lokale, als op nationale of zelfs globale schaal zijn er beleidskeuzes die ons kunnen sturen richting een duurzame en sociaalecologisch rechtvaardige samenleving gebaseerd op degrowth. Mensen die hier al mee bezig zijn en op de grenzen van ons huidige systeem stuiten, kunnen daarbij helpen. Op deze manier zouden we een samenleving kunnen creëren waarin we op een duurzame en rechtvaardige manier kunnen leven en genieten.

Meer weten over dit onderzoek? Contacteer Lara Ferrante via laraferrante7@gmail.com.